(8) 3. สนิมิตฺตวคฺควณฺณนา

[78-79] ตติยสฺส ปฐเม นิมียติ เอตฺถ ผลํ อวเสสปจฺจเยหิ ปกฺขิปียติ วิยาติ นิมิตฺตํ, การณนฺติ อาห ‘‘สนิมิตฺตาติ สการณา’’ติฯ ทุติยาทีสูติ ทุติยสุตฺตาทีสุฯ เอเสว นโยติ อิมินา นิทานาทิปทานมฺปิ การณปริยายเมว ทีเปติฯ นิททาติ ผลนฺติ นิทานํ, หิโนติ ผลํ ปติฏฺฐาติ เอเตนาติ เหตุ, สงฺขโรติ ผลนฺติ สงฺขาโร, ปฏิจฺจ เอตสฺมา ผลํ เอตีติ ปจฺจโย, รุปฺปติ นิรุปฺปติ ผลํ เอตฺถาติ รูปนฺติ เอวํ นิทานาทิปทานมฺปิ เหตุปริยายตา เวทิตพฺพาฯ

[84] สตฺตเม ปจฺจยภูตายาติ สหชาตาทิปจฺจยภูตายฯ

[87] ทสเม สเมจฺจ สมฺภุยฺย ปจฺจเยหิ กโตติ สงฺขโต, สงฺขโต ธมฺโม อารมฺมณํ เอเตสนฺติ สงฺขตารมฺมณาฯ มคฺคกฺขเณ น โหนฺติ นาม ปหียนฺตีติ กตฺวาฯ นาเหสุนฺติ เอตฺถ ‘‘วุจฺจนฺตี’’ติ อชฺฌาหริตพฺพํฯ ยาว อรหตฺตา เทสนา เทสิตา ตํตํสุตฺตปริโยสาเน ‘‘น โหนฺตี’’ติ วุตฺตตฺตาฯ

สนิมิตฺตวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(9) 4. ธมฺมวคฺควณฺณนา

[88] จตุตฺถสฺส ปฐเม ผลสมาธีติ จตูสุปิ อริยผเลสุ สมาธิฯ ตถา ผลปญฺญา เวทิตพฺพาฯ

[89] ทุติเย สมฺปยุตฺตธมฺเม ปริคฺคณฺหาตีติ ปคฺคาโหฯ น วิกฺขิปตีติ อวิกฺเขโปฯ

[90] ตติเย นมนฏฺเฐน นามํฯ รุปฺปนฏฺเฐน รูปํฯ สมฺมสนจารสฺส อธิปฺเปตตฺตา ‘‘จตฺตาโร อรูปกฺขนฺธา’’ตฺเวว วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘ธมฺม-โกฏฺฐาสปริจฺเฉทญาณํ นาม กถิต’’นฺติฯ

[91] จตุตฺเถ วิชานนฏฺเฐน วิชฺชาฯ วิมุจฺจนฏฺเฐน วิมุตฺติฯ

[92] ปญฺจเม ภโว นาม สสฺสตํ สทา ภาวโต, สสฺสตวเสน อุปฺปชฺชนทิฏฺฐิ ภวทิฏฺฐิฯ วิภโว นาม อุจฺเฉโท วินาสนฏฺเฐน, วิภววเสน อุปฺปชฺชนทิฏฺฐิ วิภวทิฏฺฐิฯ อุตฺตานตฺถาเนว เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตาฯ

[95] อฏฺฐเม ทุกฺขํ วโจ เอตสฺมิํ วิปฺปฏิกูลคาหิมฺหิ วิปจฺจนีกสาเต อนาทเร ปุคฺคเลติ ทุพฺพโจ, ตสฺส กมฺมํ โทวจสฺสํ, ตสฺส ทุพฺพจสฺส ปุคฺคลสฺส อนาทริยวเสน ปวตฺตา เจตนาฯ ตสฺส ภาโว โทวจสฺสตาฯ ตสฺส ภาโวติ จ ตสฺส ยถาวุตฺตสฺส โทวจสฺสสฺส อตฺถิภาโว, อตฺถโต โทวจสฺสเมวฯ วิตฺถารโต ปเนสา ‘‘ตตฺถ กตมา โทวจสฺสตา? สหธมฺมิเก วุจฺจมาเน โทวจสฺสาย’’นฺติ อภิธมฺเม อาคตาฯ สา อตฺถโต สงฺขารกฺขนฺโธ โหติฯ จตุนฺนํ วา ขนฺธานํ เอเตนากาเรน ปวตฺตานํ เอตํ อธิวจนนฺติ วทนฺติฯ

ปาปโยคโต ปาปา อสฺสทฺธาทโย ปุคฺคลา เอตสฺส มิตฺตาติ ปาปมิตฺโต, ตสฺส ภาโว ปาปมิตฺตตาฯ วิตฺถารโต ปเนสา ‘‘ตตฺถ กตมา ปาปมิตฺตตา? เย เต ปุคฺคลา อสฺสทฺธา ทุสฺสีลา อปฺปสฺสุตา มจฺฉริโน ทุปฺปญฺญาฯ ยา เตสํ เสวนา นิเสวนา สํเสวนา ภชนา สมฺภชนา ภตฺติ สมฺภตฺติ ตํสมฺปวงฺกตา’’ติ (ธ. ส. 1333) เอวํ อาคตาฯ สาปิ อตฺถโต โทวจสฺสตา วิย ทฏฺฐพฺพาฯ ยาย หิ เจตนาย ปุคฺคโล ปาปสมฺปวงฺโก นาม โหติ, สา เจตนา จตฺตาโรปิ วา อรูปิโน ขนฺธา ตทาการปฺปวตฺตา ปาปมิตฺตตาฯ

[96] นวเม สุขํ วโจ เอตสฺมิํ ปทกฺขิณคาหิมฺหิ อนุโลมสาเต สาทเร ปุคฺคเลติ สุพฺพโจติอาทินา, กลฺยาณา สทฺธาทโย ปุคฺคลา เอตสฺส มิตฺตาติ กลฺยาณมิตฺโตติอาทินา วุตฺตวิปริยาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[97] ทสเม ปถวีธาตุอาทโย สุขธาตุกามธาตุอาทโย จ เอตาสฺเวว อนฺโตคธาติ เอตาสุ โกสลฺเล ทสฺสิเต ตาสุปิ โกสลฺลํ ทสฺสิตเมว โหตีติ ‘‘อฏฺฐารส ธาตุโย’’ติ วุตฺตํฯ ธาตูติ ชานนนฺติ อิมินา อฏฺฐารสนฺนํ ธาตูนํ สภาวปริจฺเฉทิกา สวนธารณสมฺมสนปฺปฏิเวธปญฺญา วุตฺตาฯ ตตฺถ ธาตูนํ สวนธารณปญฺญา สุตมยา, อิตรา ภาวนามยาฯ

ตตฺถาปิ สมฺมสนปญฺญา โลกิยา ฯ วิปสฺสนา หิ สา, อิตรา โลกุตฺตราฯ ลกฺขณาทิวเสน อนิจฺจาทิวเสน จ มนสิกรณํ มนสิกาโร, ตตฺถ โกสลฺลํ มนสิการกุสลตาฯ อฏฺฐารสนฺนํเยว ธาตูนํ สมฺมสนปฺปฏิเวธปจฺจเวกฺขณปญฺญา มนสิการกุสลตา, สา อาทิมชฺฌปริโยสานวเสน ติธา ภินฺนาฯ ตถา หิ สมฺมสนปญฺญา ตสฺสา อาทิ, ปฏิเวธปญฺญา มชฺเฌ, ปจฺจเวกฺขณปญฺญา ปริโยสานํฯ

[98] เอกาทสเม อาปตฺติโยว อาปตฺติกฺขนฺธาฯ ตา ปน อนฺตราปตฺตีนํ อคฺคหเณน ปญฺจ, ตาสํ คหเณน สตฺต โหนฺตีติ อาห ‘‘ปญฺจนฺนญฺจ สตฺตนฺนญฺจ อาปตฺติกฺขนฺธาน’’นฺติฯ ชานนนฺติ ‘‘อิมา อาปตฺติโย, เอตฺตกา อาปตฺติโย, เอวญฺจ ตาสํ อาปชฺชนํ โหตี’’ติ ชานนํฯ เอวํ ติปฺปกาเรน ชานนปญฺญา หิ อาปตฺติกุสลตา นามฯ อาปตฺติโต วุฏฺฐาปนปฺปโยคตาย กมฺมภูตา วาจา กมฺมวาจา, ตถาภูตา อนุสฺสาวนวาจาฯ ‘‘อิมาย กมฺมวาจาย อิโต อาปตฺติโต วุฏฺฐานํ โหติ, โหนฺตญฺจ ปฐเม, ตติเย วา อนุสฺสาวเน ยฺย-การํ ปตฺเต, ‘สํวริสฺสามี’ติ วา ปเท ปริโยสิเต โหตี’’ติ เอวํ ตํ ตํ อาปตฺตีหิ วุฏฺฐานปริจฺเฉทชานนปญฺญา อาปตฺติวุฏฺฐานกุสลตาฯ วุฏฺฐานนฺติ จ ยถาปนฺนาย อาปตฺติยา ยถา ตถา อนนฺตรายตาปาทนํฯ เอวํ วุฏฺฐานคฺคหเณเนว เทสนายปิ สงฺคโห สิทฺโธ โหติฯ

ธมฺมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(10) 5. พาลวคฺควณฺณนา

[99] ปญฺจมสฺส ปฐเม อนาคตํ ภารํ วหตีติ อตฺตโน อสมฺปตฺตํ ภารํ วหติฯ อเถโรว สมาโน เถเรหิ วหิตพฺพํ พีชนคฺคาหธมฺมชฺเฌสนาทิภารํ วหตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อฏฺฐกถายํ (มหาว. อฏฺฐ. 159-160) ปน ยสฺมา สมฺมชฺชนาทินววิธํ ปุพฺพกิจฺจํ อาณตฺเตเนว กาตพฺพํ, ปาติโมกฺขญฺจ อาณตฺเตเนว อุทฺทิสิตพฺพํ, ตสฺมา ตํ สพฺพํ วินา อาณตฺติยา กโรนฺโต อนาคตํ ภารํ วหติ นามาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สมฺมชฺชนี ปทีโป’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยญฺหิ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อุโปสถาคารํ สมฺมชฺชิตุ’’นฺติอาทินา นเยน ปาฬิยํ อาคตํฯ อฏฺฐกถาสุ จ –